នគរហ្វូណន (៦៨ – ៥៥០)

 នគរភ្នំជាឈ្មោះដែលជនជាតិខ្មែរហៅឈ្មោះប្រទេសរបស់ខ្លួន។ ចិនអាន ត្រាប់តាមសូរខ្មែរក្លាយជាហ្វូណន។ នគរភ្នំមានទឹកដីលាត សន្ធឹងពីបឹង ទន្លេសាបរហូតដល់ពាមទន្លេមេគង្គដែលជាប់ទៅនឹង សមុទ្រ។ រាជធានី វ្យាធបុរៈរបស់នគរភ្នំកាលនោះប្រហែលស្ថិតនៅ បាភ្នំខេត្តព្រៃវែង សព្វថ្ងៃ។ សំរាប់ការប្រើប្រាស់ផ្សេងទៀតសូមមើល ភ្វូណាន(អត្ថន័យ) ។

Fúnán 扶南គឺជាឈ្មោះចិននៃនគរបុរាណដែលស្ថិតនៅតំបន់ដីសណ្ដ ទន្លេមេគង្គការកំណត់ឈ្មោះនេះត្រូវបានគេរកឃើញនៅក្នុងអត្ថបទ ប្រវត្តិសាស្ត្រ ចិនជាច្រើនដែលពិព៌ណនាពីរដ្ឋនេះបើតាម ចិនបុរាណ អានថា ប៊ីយូ

ណាម ដែលជាពាក្យគ្មានន័យអ្វីឲ្យប្រាកដក្នុងភាសាចិន ទេ។ប្រភេទនៃមនុស្សជាតិពន្ធុភាសានេះថាតើភាគច្រើនគឺ មន-ខ្មែរ រឺ អូស្ត្រូណេសៀន(Austronesian)គឺជាប្រធានបទនៃការពិភាក្សាជាច្រើន ក្នុងចំណោមពួកអ្នកឯកទេស។មានមតិខ្លះចាត់ទុកថាហ៊្វូណនត្រូវនឹងពាក្យថាភ្នងដោយសំអាងថាកុលសម្ព័ន្ធភ្នងដែលរស់នៅលើ ខ្ពង់រាបសព្វថ្ងៃស្ថិតនៅក្នុងអំបូរខ្មែរនេះ ម្យ៉ាងហើយម្យ៉ាងទៀតដោយសំអាង ថារូបចម្លាក់នៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទបូរាណខ្មែរបាន បង្ហាញថាខ្មែរ ក្នុងសម័យនោះមានសំលៀកបំពាក់ និងទម្លាប់ខ្លះដូចពួក ភ្នងដែរ។ចំពោះរឿងនេះគួរកត់សំគាល់ថាលោកសាស្ត្រា ចារ្យ អ៊ែល ប្រាំផ្ត៍ (L. Brumpt) បានបញ្ជាក់ថាខ្មែរនិងភ្នងពិតជាមានពូជអំបូរជាមួយគ្នាមែនដោយសំ អាងទៅលើលទ្ធផលនៃ ការ សិក្សារបស់លោកទៅលើឈាមក្រហម(អេម៉ូ ក្លូប៊ីន)។ឈ្មោះដើមគឺត្រូវបានគេស្គាល់ទេ។ ការបកប្រែ ខ្លះដូចជា នគរភ្នំដែលច្រើន ស្មានថា ពាក្យហ៊្វូណននេះគឺត្រូវបានយកចេញជាញឹកញាប់ពីពាក្យខ្មែរព្នំ រឺ វ្នំ (ទំនើប:ភ្នំ)ដោយលោក សឺដេស លោកបានបញ្ជាក់ ថាស្ដេចនៅសម័យនោះមានឋានន្តរនាមថា ស្ដេចភ្នំ ពាក្យខ្មែរបុរាណថា កុរុងវ្នំ ត្រូវនឹងសំស្ក្រឹតថា បវ៌ត ភូបាល រឺ សៃលរាជ។ជន ជាតិចិនក៏បានយកឋានន្តរនាមនេះប្រើសម្រាប់ហៅប្រទេសដែលស្ដេចទាំងនោះគ្រប់គ្រងផងដែរ។ចំពោះទម្លាប់ខាងលើនេះលោកE.Aymomierបានកត់សំគាល់ឃើញថាក្នុងសម័យបូរាណចិនមិនចេះវែកញែកមនុស្សឲ្យដាច់ពីប្រទេសទេ។ពួកនេះច្រើនប្រើឈ្មោះ តែមួយសម្រាប់សំគាល់មនុស្សផងរាជធានី ផងប្រទេសទាំងមូលផង រឺក៏ ឈ្មោះ ឋា នន្តរនាម របស់អ្នកដឹកនាំផង។ ចំពោះទស្សនៈ របស់លោកសឺដេសនេះ គួរឲ្យកត់សំគាល់ថា ឯកសារចិនបាននិយាយ ច្បាស់ថា អធិរាជ អាណាចក្រភ្នំ មានឋា នន្តរនាម គូឡុង គឺក្រុង ដែលសព្វថ្ងៃមានន័យថា ស្ដេចសោយរាជ្យ។ បើដូច្នេះពាក្យ ហ៊្វូណន ចិន ហៅតាមឋានន្តរនាមរបស់អធិរាជ អាណាចក្រ ភ្នំគឺកុរុងវ្នំនេះឯង។ ឯការដែលមានឋានន្តរនាមយ៉ាងនេះគឺប្រហែល មកពីភ្នំជាទី កន្លែងដែលអធិរាជឡើង ទៅជួបនឹងព្រះឥសូរៈ ឯកសារចិនបាននិយាយថា ព្រះអាទិទេពយាងចុះលើភ្នំម៉ូ តាន់ (Mo-tan) ជាញឹក ញាប់ ព្រះអង្គបានមកទី នោះដើម្បី បញ្ចេញ មហិទ្ធិរិទ្ធិរបស់ព្រះអង្គ ព្រះអធិរាជទាំងឡាយបានទទួលនូវពរជ័យ ពីព្រះអង្គ ហើយ ប្រជារាស្ត្រក៏បានសុខ ចំរើន ដោយសារនោះ ផង។ ក៏ប៉ុន្តែ ណាន 南 ប្រហែលជាមានន័យទូទៅថា ត្បូង ដែល  គឺជាករណីយរដ្ឋដ៏ ទៃទៀតមានឈ្មោះដូចអណ្ណាម។

• កំណើតនៃទឹកខ្មែរ

នគរភ្នំត្រូវបានគេជឿថាបង្កើតឡើងនៅក្នុងសតវត្សទី១នៃគ.ស. នៅតំបន់ដីសណ្ដទន្លេមេគង្គដែលបច្ចុប្បន្នគឺជាទឹកដី វៀតណាម ទោះបីជាលំនៅដ្ឋាននៃមនុស្សដ៏ច្រើននៅតំបន់នេះប្រហែលជាបានបាត់បង់ហើយទាល់តែដល់សតវត្សទី៤ម.គ.ក៏បានមកវិញ។  ថ្វីបើត្រូវបានចាត់ទុកដោយពួកបេសកជនចិនថាជាអាណាចក្រឯកភាពមួយក៏ដោយក៏ហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំប្រហែលជាបណ្ដុំនៃរដ្ឋបុរី  ដែលជួនកាលបានធ្វើចម្បាំងជាមួយ នឹងរដ្ឋដ៏ទៃផ្សេងមួយទៀតហើយនៅពេលក្រោយមកទៀតក៏បានបង្រួបបង្រួមនយោបាយ  ឡើងវិញ ។ដើមកំណើតដ៏ជាក់ស្ដែងនៃពួកអ្នកនគរភ្នំគឺជាប្រជាជនដើមរបស់ពួកគេដែលតាំងលំនៅនៅភាគខាងត្បូងនៃវៀត  ណាម សព្វថ្ងៃនេះ ដែលចាត់ទុកខ្លួនឯងថាជា ខ្មែររឺខ្មែរក្រោម។ ពាក្យខ្មែរ ក្រោម មានន័យថា ខាងក្រោម រឺ ប៉ែកខាងក្រោមនៃសំ ដៅលើភាគក្រោមនៃទឹកដីខ្មែរដែលត្រូវបានធ្វើអាណានិគម ដោយវៀតណាមហើយក្រោយមកទៀតបានប្រែក្លាយជាផ្នែកមួយ  នៃវៀតណាមរហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះ។ នៅមុនពេលសង្គ្រាមសកលលោកលើកទី១គេនៅមានកង្វែងគំនិតគ្នាអំពីទីតាំងនគរភ្នំនៅ  ឡើយ។ មានអ្នកប្រាជ្ញខ្លះដូចជាលោកវីលផ្វដ (Wilford) គាត់ថាហ៊្វូណនស្ថិតនៅត្រង់ប្រទេសម៉ាឡេស៊ី។ លោកអា.រ៉ែមមុសាត  (A.Remusat) លោកថាហ៊្វូណនជាអាណាខេត្តរបស់ចិន ស្ថិតនៅត្រង់តុងកឹង។ លោកខ្លាបផ្រថ (Klaproth) និងផូសៀ (Pauthier)  ថា ហ៊្វូណនត្រូវនឹងដែលនដីប៉េគូ និងប្រទេសភូមា។ លោកដឺឃ្វីនណេស (Dequines) ថាត្រូវនឹងកោះមួយនៅខាងលិចប្រទេសសៀម។ ឯលោកបាថ (Barth) ថាត្រូវនឹងឆ្នេរសមុទ្រតេណាស្សេរីម ក្រៅពីនេះអ្នកសិក្សាឯទៀតយល់ថាហ៊្វូណនស្ថិតនៅត្រង់ប្រ  ទេសខ្មែររឺ ប្រទេសសៀម។ ដើម្បីឲអស់ចម្ងល់ចំពោះទីតាំងរបស់ហ៊្វូណន យើងនឹងលើកយកឯកសារចិនយកមកពិនិត្យឡើងវិញ។  ឯកសារ ចិនបានផ្ដល់ព៌តមានថាដូចតទៅ៖

1. ហ៊្វូណនមានចម្ងាយ ៣០០០លី ខាងលិចប្រទេសលីនយី
2. ហ៊្វូណនមានចម្ងាយ ៧០០០លី ចេណាន (Jenan) (តុងកឹង)
3. ហ៊្វូណនមានទំហំ៣០០០លី ក្រោយពង្រីកធំដល់ ៥០០០រឺ៦០០០លី
4. ហ៊្វូណនស្ថិតនៅក្នុងឈូងសមុទ្រធំមួយ
5. មានទន្លេធំមួយហូរពីខាងលិច (ឯកសារខ្លះពាយព្យ) ហើយចាក់ទៅសមុទ្រ។ បើសិនគិតថា១លីប្រវែង៥៧៦ម៉ែត្រចម្ងាយ ពី លីនយីមកហ៊្វូណនមាន១៧២៨គ.ម.គឺត្រូវនឹងប្រទេសខ្មែរសព្វថ្ងៃនេះ កម្ពុជាក្រោមនិងប្រទេសថៃកណ្ដាល។ ឈូង សមុទ្រ ក្នុងឯកសារចិនគឺជាឈូងសមុទ្រថៃ ឯទន្លេធំដែលហូរចាក់ទៅក្នុងសមុទ្រគឺគ្មានអ្វីក្រៅពីទន្លេមេគង្គរឺបើនិយាយ ឲ្យ ចំទៅគឺ ទន្លេសាបនឹងឯង។ សរុបសេចក្ដីមកឃើញថាមជ្ឈមណ្ឌលហ៊្វូណន ស្ថិតនៅត្រង់វាលទំនាបខាងក្រោម នៃទន្លេមេគង្គ។ ត្រង់ នេះអ្នកសិក្សាហាក់ដូចជាយល់ស្របគ្នា ហើយតែចំណុចមួយទៀតដែលអ្នកសិក្សានៅមិនហ៊ានអារកាត់នៅឡើយ គឺរឿង រាជធានីដំបូងរបស់ហ៊្វូណន។ បើតាមសិលាចារឹកសម័យក្រោយៗមកទៀតបានឲដឹងថាក្រុងវ្យាធបុរ (បុរីនៃ ស្ដេចទាក់ ដំរី) ដែលអ្នកប្រវត្តិទូចាត់ទុកថាជារាជធានីមួយរបស់នគរភ្នំ។ ចិនហៅរាជធានីនេះថា តូមូ ដែលលោកសឺដេស ថាត្រូវនឹងពាក្យ ខ្មែរបុរាណថាទ្មាក់រឺទល្មាក់(អ្នកទាក់ដំរី)។ លោកយល់ទៀតថាក្រុងវ្យាធបុរនេះស្ថិតនៅម្ដុំបាភ្នំ និងបាណាម ក្នុងខេត្ត ព្រៃវែង សព្វថ្ងៃ។ ព្រះភិក្ខុប៉ាង ខាត់ក៏មានព្រះយោបល់ដូច្នេះដែរ។ ព្រះអង្គបានសរសេរថា រាជធានីវ្យាធបុរ តាំងនៅតំបន់បាភ្នំទំនង ជានៅភ្នំខ្សាច់បច្ចុប្បនេះ ព្រោះគេបានរកឃើញបុរាណដ្ឋាននិងបុរាណទេវរូបជាច្រើននៅទីនោះ។ សិលាចារឹកមួយនៅ វត្ត ចក្រឹតនៅជើងភ្នំ ពីស.វ.ទី១០ បាននិយាយពីការកសាងទេវរូបព្រះឥសូរហៅថា អទ្រិវ្យាធបុរេស្វរ តំកល់នៅទីនោះ។ គួរកត់ សំគាល់ម្យ៉ាងទៀតថា នៅតំបន់បាភ្នំឈើកាច់សព្វថ្ងៃនេះមាន ភូមិជាច្រើនដែល មានឈ្មោះ ទាក់ទងនឹងដំរី គឺភូមិ រោងដំរីក្បាលដំរី និងព្រៃដំរី ។ តើយើងអាចកត់សំគាល់ថាឈ្មោះទាំងនេះ ជាអនុស្សាវរីយ៍រំលឹក ដល់ ទីតាំងរាជធានី អា ណាចក្រ ភ្នំបានទេ? តាមប្រវត្តិរាជវង្សលាង ក្រុងនេះស្ថិតនៅប្រហែល២០០លីពីសមុទ្រ បើគិតទៅគឺត្រូវនឹងចម្ងាយពីបាភ្នំ ទៅអូរកែវ ដែលជាកំពង់ផែមួយរបស់ហ៊្វូណន។ នៅពេលសង្គ្រាមលោកលើកទីពីរ លោក ល្វីស ម៉លឡឺរ៉េត (Louis Malleret) អ្នកប្រាជ្ញ បារាំង បានធ្វើកំណាយផ្សេងៗក្នុងដែនដីសណ្ដទន្លេមេគង្គ ហើយបានរក ឃើញរមណីយដ្ឋាន អូរកែវនេះដែលលោកចាត់ ទុកថាជាកំពង់ផែធំរបស់ហ៊្វូណន ព្រោះនៅទីនោះគឺនៅខាងត្បូងភ្នំបាថេ ខេត្តក្រមួនស គេបានជីករក ឃើញ ខឿនសំណង់ ផ្សេងៗព្រមទាំងវត្ថុផ្សេងទៀតជាច្រើន ខ្លះមកពីចក្រភពរ៉ូម ខ្លះទៀតមក ពីប្រទេសឥណ្ឌា និងខ្លះទៀត ជាវត្ថុធ្វើពីថ្មរំលីង។ ដោយហេតុនេះហើយបានជាមានមតិខ្លះអូរកែវជារាជធានីដំបូង របស់ ហ៊្វូណន។ ប៉ុន្តែអ្នកប្រាជ្ញខ្លះ ទៀត យល់ឃើញផ្សេង ដូចលោក ហ្សង់ បូអ៊ីសេលី (Jean Boisselier) យល់ថារាជធានី ហ៊្វូណន ស្ថិតនៅត្រង់វាលទំនាបខាងក្រោមទន្លេមេណាមវិញ ដោយសំអាងលើការរកឃើញរូបសំណាក ខ្លះដែលធ្វើពីដី ឥដ្ឋ។ បើតាមលោកគិតថារបស់នេះ ធ្វើនៅក្នុងស្រុកមិនមែន ជា របស់យកពីក្រៅឡើយ។ ប៉ុន្តែអ្នកប្រាជ្ញបារាំងរូបនេះយល់ ដែរថា នៅចុងសម័យហ៊្វូណនរាជ ធានី ត្រូវបានប្ដូរទៅតាំងនៅម្ដុំ នៅជិតពាមទន្លេមេគង្គខាងត្បូងប្រទេសកម្ពុជា។ មាន កំណត់ត្រា ជាច្រើនជាភាសាចិន ដែលចុះកាលបរិច្ឆេទពីសតវត្សទី៣ ផ្ដើមជាមួយ សានគ័រ ជឺ (Sānguó zhì 三國志) (កំណត់ត្រានៃនគរបី) ដែលបានបញ្ចប់ហើយនៅឆ្នាំ២៨៩នៃគ.ស.ដោយលោក ឆិន សូវ (Chén Shòuរឺ陳壽 ) (២៣៣- ២៩៧) ក្នុងនោះអង្គទូតមានតែពីរ ប៉ុណ្ណោះ មកពីហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំអំឡុងសតវត្សទី៣ ត្រូវបានកត់ត្រាថា៖  អង្គទូតលើកទី មួយ ទៅកាន់លោក លូ តាយ (Lǚ Dài 呂待) ចៅហ្វាយខេត្តនៅភាគខាងត្បូងនៃនគរអ៊ូចិន吳 ឧ.រវាងឆ្នាំ ២២៥ និង ២៣០គ.ស.លើក ទី២នៅឆ្នាំ២៤៣។ ក៏ប៉ុន្តែប្រភពក្រោយៗទៀតដូចជា លាង ស្ឈូ (Liáng shū 梁書រឺ សៀវភៅលាង) ដោយលោក យ៉ាវ ឆា (Yáo Chá 姚察) (៥៣៣-៦០៦) និងយ៉ាវ ស៊ីលាន (Yáo Sīlián 姚思廉) (ម.៦៣៧) បាន បញ្ចប់នៅ ឆ្នាំ៦៣៦ យោងទៅតាមគណៈទូតនៃពួកបេសកជនចិន លោក ខាង ថាយ (Kāng Tài 康泰)និង ជូ អ៊ីង (Zhū Yīng 朱應) នៅសតវត្សទី៣ ។

ពង្សាវតារនៃរាជវង្សលាងកត់ត្រាអំពីរឿងរ៉ាវនៃជនបរទេសដែលមានឈ្មោះថា ហ៊ុន ទៀន (Hùntián 混塡) ៖ លោកបានមកពី ប្រទេស ខាងត្បូង ជាវ (Jiào 徼) (ឧបទ្វីបម៉ាឡេរឺប្រជុំកោះឥណ្ឌូនេស៊ី?) បន្ទាប់ពីបានសុបិន្តថាទេវតារក្សាខ្លួនព្រះអង្គបានប្រគល់ ធ្នូទិព្វទៅទ្រង់ ហើយក៏បានបង្គាប់ព្រះអង្គចេញដំណើរតាមសំពៅជំនួញដ៏ធំមួយ។ព្រះអង្គបានចេញដំណើរនៅពេលព្រឹកទៅកាន់ ប្រាសាទមួយ ជាកន្លែងដែលព្រះអង្គរកឃើញធ្នូមួយនៅឯគល់នៃដើមឈើរបស់ទេពារក្សនោះ។ ព្រះអង្គក្រោយមកបាន ឡើងសំ ពៅមួយ ដែលទេពារក្សបានបណ្ដាលឲចិត្តទៅដល់ដីហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំ។ ម្ចាស់ក្សត្រីនៃប្រទេសនេះ គឺព្រះនាង លីវ យី (Liǔyè 柳葉)ស្លឹកសូល ចង់ឆ្មក់យកសំពៅនិងពន្លិចវា ដូច្នេះហើយព្រះបាទហ៊ុន ទៀនបានបាញ់ព្រួញចេញពីធ្នូទិព្វដែលបានទម្លុះ សំពៅរបស់ លីវយី។ ដោយភិតភ័យ ព្រះនាងបានប្រគល់ខ្លួនចុះចាញ់ ហើយហ៊ុន ទៀនបានយកព្រះនាងធ្វើជាព្រះមហេសីរបស់ ព្រះអង្គ។ ប៉ុន្តែដោយមិនសប្បាយចិត្តដែលឃើញព្រះនាងស្រាតននល ព្រះអង្គក៏បានដណ្ដប់វត្ថុអ្វីមួយដើម្បីធ្វើជាសម្លៀកបំពាក់ដែលព្រះ អង្គបានបំពាក់កន្លងព្រះសិរសាព្រះនាង។ ក្រោយមកទៀតទ្រង់ក៏បានគ្រប់គ្រងប្រទេសនេះនឹងបន្តអំណាចទៅបុត្រារបស់ព្រះអង្គ ដែលជាស្ថាបនិកនៃទីក្រុងទាំងប្រាំពីរ។ ស្ទើរតែជារឿងដូចគ្នាហើយបានលេចឡើងក្នុងជិន ស្ឈូ(Jìnshū晉書រឺពង្សាវតាររាជវង្សជិង) បានចងក្រងដោយលោក ផ្វាង សៀនលីង (Fáng Xuánlíng 房玄齡) (៥៧៨-៦៤៨) នៅឆ្នាំ៦៤៨គ.ស. ដែលមានត្រឹមតែ ឈ្មោះត្រូវ បានផ្លាស់ប្ដូរទៅជា ហ៊ុនហួយ (Hùnhuì 混湏) និង យ៉េលាវ (Yèliǔ 葉柳)។ ពួកអ្នកប្រាជ្ញខ្លះបានព្យាយាមបញ្ចូលទេវកថានេះជាមួយ រឿងមួយនៃព្រាហ្មណ៍ម្នាក់ ដែលមាននាមថា កៅណ្ឌិន្យដែលបានរៀបអភិសេកជាមួយបុត្រីនាគ (ពស់) ដែល មានព្រះនាម ថា សោមាដែលដំបូងយោងទៅតាមសិលាចារឹកចាមមួយ ដែលមានចុះកាលបរិច្ឆេទ៦៥៨គ.ស. (សូម មើលខាងក្រោម)។ វីខខឺរី (Vickery) បានច្រើនចោលដោយកែតម្រូវទៅលើភាពដូចគ្នានេះ ដោយបង្ហាញថា ហ៊ុនទៀន មានត្រឹមតែ ពីរព្យាង្គប៉ុណ្ណោះ (ការ បញ្ចេញសំលេងបានសង់ឡើងវិញគឺអនុលោមតាម ភូឡេប៊្លែងខ៍ γwәn dεn): "...វាគួរឲភ្ញាក់ផ្អើលថាគ្មាន ឯក សារណា ដែលបាន ផ្ដល់នូវព្យាង្គទីបី [a] ទេ ដោយហេតុថា តាមការសិក្សាខាងចិនវិទ្យាបានសង្កត់ធ្ងន់ថា ភាសាចិនមានសមត្ថ ភាពដ៏អស្ចារ្យ ក្នុង ឈ្មោះកត់តាមភាសាមួយទៅភាសាមួយទៀតជាប្រព័ន្ធពីប៉ែកដ៏ទៃទៀតនៃអាស៊ី ជាពិសេសឈ្មោះនោះជាភាសាឥណ្ឌា។"បន្ថែម លើនេះ គឺគួរឲកត់សំគាល់ដែរ ដែលថារឿងនេះក៏មិនសំដៅថាហ៊ុនទៀនជាព្រាហ្មណ៍ រឺក៏មិនសំដៅថាលីវយី ជា បុត្រីនាគដែរ។ បន្ថែមទៀតនោះដែរ ការប្រែជាភាសាចិននៃកៅណ្ឌិន្យ រឺ Koṇḍañña, Koṇḍinya។ល។ គឺ ឈាវឆិនយូ (Qiáochénrú 僑陳如) ។ មនុស្ស ម្នាក់ដែលត្រូវបានយកមកវែកញែកដែរនៅក្នុងលាង ស្ឈូ (Liáng shū)តាមរយៈប្រភពនេះ Qiáochénrúគឺជាអ្នកស្នងរាជ្យនៃព្រះបាទ ធៀនជូ ចានថាន(Tiānzhú Zhāntán 天竺旃檀)(“ឆានតាណារឺCandana មកពីឥណ្ឌា”)ជាព្រះរាជាមួយអង្គនៃនគរភ្នំ ដែលបានបញ្ជូន ដំរីផ្សាំមួយចំនួននៅក្នុងឆ្នាំ៣៥៧គ.ស.ជាសួយសារទៅព្រះចៅអធិរាជចិន ស៊ឺម៉ា តាន (Sīmǎ Dān 司馬聃) (រ.៣៤៤-៣៦១ ឈ្មោះ ជាអនុស្សាវរីយ៍៖មូទី រឺ Mùdì 穆帝)៖ ព្រះអង្គឈាវឆិនយូ[Qiáochénrú] ដើមឡើយ ជាព្រាហ្មណ៍ម្នាក់មកពីឥណ្ឌា។ មានសំលេងមួយ ប្រាប់ទ្រង់ថា៖ʻលោកត្រូវតែទៅសោយរាជ្យនៅហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំʼ ហើយព្រះអង្គ បានសប្បាយក្នុងហឫទ័យណាស់ ។ នៅភាគ ខាង ត្បូងព្រះអង្គក៏បានមកដល់ផានផាន (Pánpán 盤盤)។ ប្រជារាស្ត្រហ៊្វូណនរឺន គរភ្នំបានសំដែងទៅកាន់ព្រះអង្គថានគរទាំងមូលបាន រះឡើងជាមួយភាពសប្បាយរីករាយ បន្ទាប់ពីទ្រង់បានមកដលហើយបានជ្រើសរើសទ្រង់ជាស្ដេច។ព្រះអង្គបានផ្លាស់ប្ដូរច្បាប់ទាំង អស់ដើម្បីអនុលោមតាមប្រព័ន្ធនៃប្រទេសឥណ្ឌា។”ឈ្មោះកៅណ្ឌិន្យគឺល្បីល្បាញចាប់ពីមានសិលាចារឹកនៅភាគខាងត្បូងប្រទេស ឥណ្ឌានៅសហវត្សទី១គ.ស. និងវាហាក់ដូចជាថានគរភ្នំគឺត្រូវបាន គ្រប់គ្រងឡើង នៅសតវត្សទី៦ ដោយវង្សត្រកូលនៃ ឈ្មោះ ដដែលនេះ ។ តាមរយៈ ណានឈីស្ឈូ (Nán Qí shū 南齊書 រឺ កំណត់ ត្រាប្រវត្តិសាស្ត្រនៃរាជវង្សឈីខាងត្បូង”) ដោយលោក សៀវ ជឺសៀន រឺ Xiāo Zīxiǎn 簫子顯(៤៨៥-៥៣៧)ស្ដេចហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំ ឈាវឆិនយូស្ឆឺយ៉េប៉ាមុ រឺ Qiáochénrú Shéyébámó 僑陳如闍耶跋摩 (កៅណ្ឌិន្យជ័យវរ្ម័ន) បានបញ្ជូនព្រះសង្ឃមួយអង្គនៅឆ្នាំ ៤៨៤ នាម ណាជីសៀន រឺ Nàjiāxiān 那伽仙 (នាគសេន) ផ្ដល់សេចក្ដីថ្លែង ការណ៍ទៅ កាន់ព្រះចៅអធិរាជចិន និងសុំឲព្រះចៅអធិរាជ នៅពេលតែមួយឲជួយនៅក្នុងការធ្វើសញ្ជ័យលីនយី រឺ Línyí 臨沂(ភាគ ខាងជើងចាម្ប៉ា) ព្រះចៅអធិរាជចិនបានអរព្រះ គុណទៅកាន់ព្រះបាទស្ឆឺយ៉េប៉ាមុ រឺ Shéyébámóចំពោះការថ្លែងប្រាប់របស់ព្រះអង្គ ក៏ប៉ុន្តែមិនបានបញ្ជូនកងទ័ពទៅតទល់នឹងលីនយី រឺ Línyíទេ”។មួយនៅក្នុងចំណោមសិលាចារឹកដំបូងបង្អស់របស់កម្ពុជាពីប្រាសាទ ប្រាំល្វែងនៅ“វាលទំនាបដើមត្រែង”(ថាផមឿយ រឺ Tháp Mười) នៅកូសាំងស៊ីន (K. 5)សំដៅលើព្រះអង្គម្ចាស់ មួយអង្គព្រះនាមគុណ វរ្ម័ន បុត្រាក្មេងជាងគេ (nṛpasunu—bālo pi) នៃព្រះបាទជ័យវរ្ម័នរឺJa[yavarman] គឺជាអ្នក“ដែលជាប់សោមវង្សនៃ វង្សកៅ ណ្ឌិន្យ (… kauṇḍi[n]ya [vaṅ]śaśaśinā …)និងជាអធិបតី“នៃអាណាចក្រដែលបានទាញចេញពីភក់”។ ញាតិខាងកៅណ្ឌិន្យនេះគឺល្បីល្បាញមែន ទែនដែលជាបិតានៃស្ថាបនិករបស់ព្រះអង្គនៅពេលក្រោយមកទៀត(ពីសតវត្សទី៧ក្រោមមកខាងមុខទៀត)គឺត្រូវបានរចនាជាឥសី ក្នុងទេវកថានៃវីរកថាឥណ្ឌា មហាភារតៈទោះបីជាតួអង្គនេះជាតួអង្គមិនសូវសំខាន់ក៏ដោយដែលជាឈ្មោះដែលគេបានបិទបាំង។ ជាលើកទីមួយរឿងនេះបានលេចឡើងនៅក្នុងសិលាចារឹកម៉ាយសឺន C. ៩៦ដែលបានចុះកាលបរិច្ឆេទថ្ងៃអាទិត្យ១៨ កុម្ភៈ ឆ្នាំ ៦៥៨ គ.ស. (វគ្គទី១៦-១៨): "វានៅទីនោះគឺជា[រាជធានីខ្មែរ ភវបុរ  ដែលព្រះបាទកៅណ្ឌិន្យ ជាអ្នកដំបូងក្នុងចំណោមពួក ព្រាហ្មណ៍បាន ពួយលំពែង ដែលលោកបានទទួលពីបុត្ររបស់ទ្រោញៈ អស្វត្ថាម័ន ជាព្រាហ្មណ៍ដ៏ល្បីក្នុងចំណោមពួកព្រាហ្មណ៍។ មានបុត្រី នៃ ស្ដេចភុជង្គនាគមួយអង្គ ព្រះនាមសោមាដែលបានសាងគ្រួសារនៅក្នុងលោកនេះ។ដោយបានសម្រេច តាមរយៈក្ដីស្នេហាចំពោះ ការសម្រេចដ៏ចម្លែកទាំងស្រុង ព្រះនាងបានរស់នៅក្នុងសំណាក់នៃមនុស្ស។ ព្រះនាងត្រូវបានក្លាយជាព្រះមហេសី ព្រាហ្មណ៍ ដ៏ ប្រសើរកៅណ្ឌិន្យ ជាហេតុនៃកិច្ចការដែលគួរឲជឿជាក់ (ការបំពេញ)...។ក៏ប៉ុន្តែរឿងនេះមានក្នុងសម័យក្រោយ ហ៊្វូណនរឺ នគរ ភ្នំទេ។ទេវកថានិយាយពីដើមកំណើតដូចគ្នានេះមាននៅក្នុងរឿងព្រេងខ្មែរបានដាក់ព្រះនាមឲព្រះថោងចំពោះព្រះអង្គម្ចាស់នេះ និងនាងនាគចំពោះម្ចាស់ក្សត្រីវិញ ។ ក្នុងកំណែប្រែនេះ ព្រះថោងមកដល់តាមសមុទ្រមកកោះមួយដែលទ្រង់បាន កត់សំគាល់ ឃើញដើមធ្លកយក្សធំមួយមានដើមកំណើតនៅកម្ពុជា។ នៅលើកោះនោះទ្រង់បានដឹងថាជាលំនៅនៃពួកនាគហើយព្រះអង្គបាន ជួបនឹងនាងនាគ បុត្រីនៃស្ដេចភុជង្គនាគ។ ព្រះអង្គបានរៀបអភិសេកជាមួយព្រះនាងដោយទទួលបានពរជ័យពី ព្រះ បិតាក្មេក ព្រះអង្គ ហើយក៏ត្រលប់មកពិភពមនុស្សលោកវិញ។ស្ដេចនាគបានផឹកទឹកសមុទ្រដែលនៅជុំវិញកោះ និងផ្ដល់នាមដល់កោះនោះ ថាកម្ពុជាធិបតី ដែលជាភាសាសំស្ក្រឹត(Kambujādhipati) ប្រែថាស្ដេចនៃកម្ពុជា។នៅក្នុងកំណែប្រែផ្សេងមួយទៀតត្រូវគេថ្លាថ្លែងថា ព្រះថោងបានប្រយុទ្ធនឹងនាងនាគ។ ជាការបន្តបន្ទាប់នៃទេវកថាដើមកំណើតដដែលនេះបញ្ជាក់ថាខ្មែរសម័យបច្ចុប្បន្ននេះ គឺជា កូនចៅនៃប្រជារាស្ត្រហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំនេះឯង។ហើយទោះបីជារឿងទាំងនេះមានលក្ខណៈជារឿងព្រេងក៏ដោយក៏អាចបង្ហាញការ ពិតដល់ យើងខ្លះដែរជាមិនខានថាគឺមានធាតុបរទេសមួយគឺ ឥណ្ឌាបាននាំអរិយធម៌របស់ខ្លួនមកផ្សំផ្ដុំជាមួយ និងអរិយធម៌របស់ អ្នកអាយ(មាននាងនាគជាតំណាង)ដើម្បីបង្កើតអរិយធម៌ចំរុះមួយដែលបានវិវត្តរហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះ។ ម្យ៉ាងទៀត ព្រឹត្តិ ការណ៍ ទាំងនេះ ត្រូវតែបានកើតឡើងក្នុងគ្រិស្តសតវត្សទី១ ព្រោះថានៅសតវត្សបន្ទាប់មកទៀត ព្រឹត្តិការណ៍ប្រវត្តិសាស្ត្រត្រូវ បានកត់ត្រា ដោយសិលាចារឹកផង និងដោយអ្នកប្រវត្តិសាស្ត្រចិនផង ។

• រាជវង្សដំបូង របស់ប្រទេសខ្មែរ

     បើតាមពង្សាវតាររាជវង្សលាង ហ៊ុនទៀនមានបុត្រម្នាក់ដែលបានទៅត្រួតត្រាលើទឹកដីមួយផ្នែកដែលមានក្រុងប្រាំពីរ។ ក្នុង ចំណោមអ្នកសោយរាជ្យតមកមានស្ដេចឈ្មោះហ៊ុនប៉ានហួង ។ ស្ដេចអង្គនេះបានប្រើឧបាយកល ផ្សេងៗដើម្បីឲ្យ ក្រុងទាំងនោះ បែកបាក់គ្នា រួចលើកយកទៅវាយយកបានទាំងអស់។ បន្ទាប់មកបានចាត់ឲកូនចៅរបស់ព្រះអង្គគ្រប់គ្រងត្រួតត្រា ក្រុងទាំងនោះ ម្នាក់មួយៗ។ ស្ដេចហ៊ុនប៉ានហួង បានសោយទីវង្គត់នៅពេលមានជន្មា៩០វស្សា ។ បុត្រទី២ឈ្មោះប៉ានប៉ាន ត្រូវលើកឲឡើង សោយរាជ្យ ដោយប្រគល់កិច្ចរដ្ឋទាំងឡាយឲមេទ័ពម្នាក់ឈ្មោះហ្វានចេម៉ាន់មើលខុសត្រូវ។ ស្ដេច ប៉ានប៉ានបាន សោយរាជ្យ បាន តែ ៣ឆ្នាំក៏បានសោយទីវង្គត់ទៅ។ ប្រជារាស្ត្រក៏បានព្រមព្រៀងគ្នាឲលើកហ្វានចេម៉ាន់ឲ្យឡើងសោយរាជ្យជំនួស។ ស្ដេចអង្គនេះ មានសេចក្ដីក្លាហាន ហើយមានឫទ្ធានុភាពណាស់ព្រះអង្គបានលើកទ័ពទៅវាយយកប្រទេសជិតខាងដាក់ជាចំណុះអស់ជាច្រើន។ ព្រះអង្គទ្រង់ប្រកាសខ្លួនថាជាមហារាជនៃហ៊្វូណន។ បន្ទាប់មកទ្រង់បញ្ជាឲធ្វើសំពៅធំៗជិះកាត់សមុទ្រ ទៅវាយនគរ ជាង១០ ដែល ក្នុងចំណោមនោះមាននគរគីវទួគុន (k'iu-tou-k'ouen)កៀវឆេ(Kieou-tche)ទៀនស៊ុន (Tien-Souen)។ព្រះអង្គបានពង្រីកទឹកដីធំរហូត ដល់៥រឺ៦ពាន់លី ។

   អ្នកប្រវត្តិសាស្ត្រនិយមចាត់ទុកដោយសមហេតុផលថា ហ្វានចេម៉ាន់នេះត្រូវនឹងស្ដេចស្រីមារៈ ដែលមានឈ្មោះចារនៅក្នុងសិ លាចារឹកវ៉ូកាញ់ (ខេត្តញ៉ាត្រាង-ប្រទេសវៀតណាមសព្វថ្ងៃ) ដែលពីដើមគេយល់ច្រឡំថាជារបស់ចាម្ប៉ា តែក្រោយមក គឺចាប់ ពី គ.ស.១៩២៧ លោកល្វីស ភ្វីណូត (Louis Finot) ចាត់ទុកថាជារបស់សាមន្តរដ្ឋមួយរបស់អាណាចក្រភ្នំទៅវិញ ។ឯកសារចិនបាន បញ្ជាក់ថាស្ដេចហ្វាន់ចេម៉ាន់បានសោយទីវង្គត់នៅពេលលើកទ័ពទៅវាយរដ្ឋ គីនលីន (កំពែងមាស)ដែលលោកសឺដេសថាត្រូវ នឹងសុវណ្ណភូមិ (ដីមាសក្នុងអត្ថបទបាលី)រឺ សុវណ៌កុដ្យ (កំពែងមាសក្នុងអត្ថបទសំស្ក្រឹត.នៅប្រទេសភូមាខាងត្បូងរឺ លើជ្រោយ ម៉ាឡេយូ) ។ នៅពេលដែលទ្រង់ប្រឈួន ហ្វាន់ចេម៉ាន់ ទ្រង់បានបញ្ជូនរាជបុត្រឈ្មោះគិនចេងឲ្យទៅសោយរាជ្យជាជំនួសព្រះអង្គ។ ពេលនោះក្មួយព្រះអង្គឈ្មោះ ឆាន(កូននៃបងស្រីរបស់ព្រះអង្គ) ដែលជាមេត្រួតទ័ព២០០០នាក់ ក៏បានជ្រែករាជ្យធ្វើគត់ រាជទា យាទគិនចេង ។ ពេលដែលហ្វាន់ចេម៉ាន់បានសោយទីវង្គត់ទៅ ព្រះអង្គនៅមានបុត្រមួយអង្គទៀតប៉ុន្តែនៅបៅដោះនៅឡើយ ។ បុត្រអង្គនោះឈ្មោះឆាងបានរស់នៅក្នុងចំណោមប្រជារាស្ត្រ ។ លុះធំបានព្រះជន្ម២០វស្សាបានប្រមូលស្ម័គ្របក្សពួក ទៅធ្វើគត់ ឆានវិញ។ ក៏ប៉ុន្តែមេទ័ពម្នាក់របស់ឆានបានធ្វើគត់ព្រះអង្គ ហើយបានឡើ់ងសោយរាជ្យវិញ។ព្រះអង្គទ្រង់បានបញ្ជា ឲ្យក៏សាង កន្លែងកំសាន្តផ្សេងៗ។ ព្រឹកនិងថ្ងៃត្រង់ ទ្រង់ប្រទានសវនការ ៣រឺ៤ដង។ ជនបរទេសនិងប្រជារាស្ត្របានថ្វាយចេក អំពៅអណ្ដើក  និងសត្វបក្សី...។ ព្រឹត្តិការណ៍នេះបានកើតឡើងតាំងពីហ្វាន់ចេម៉ាន់សោយទីវង្គត់និងរហូតដល់ហ្វាន់ស៊ីយុនឡើងសោយរាជ្យ គឺនៅរវាងឆ្នាំ២២៥និង២៥០ ។ នៅចន្លោះកាលកំណត់ទាំងពីរនេះ ក្នុងរជ្ជកាលរបស់ ហ្វានឆាន ដែលអាណាចក្រភ្នំមានទំនាក់ ទំនងជាមួយនឹងរាជវង្សមុរុណ្ឌនៅឥណ្ឌានិងបញ្ជូនរាជទូតទី១ទៅកាន់ចិន ។ បើតាមពង្សាវតារនគរបីចិនហ្វានឆាននេះ ហើយ បានបញ្ជូនរាជទូតទី១ទៅប្រទេសចិននៅឆ្នាំ២៤៣នៃគ.ស.ដើម្បីនាំភ្លេងនិងផលិតផលទៅថ្វាយស្ដេចចិន។ គេអាចចោទសួរថា តើហ្វានឆាននេះហើយ ដែលជាអ្នកនិពន្ធសិលាចារឹកវ៉ូកាញ់ដែលអះអាងថាព្រះអង្គជាញាតិនៃព្រះបាទស្រីមារៈ?

     ហ្វានស៊ីយុនបានឡើងសោយរាជ្យបន្តពីហ្វានឆាន ក្រោយពីបានធ្វើគត់បុត្ររបស់ព្រះបាទហ្វាន់ចេម៉ាន់រួច បានទទួលនៅ ប្រមាណឆ្នាំ ២៤៥-២៥០នូវគណៈទូតរបស់លោក ខាង ថាយ និងលោកឈូយីង ដែលបានមកជួបគ្នាជាមួយទូតឥណ្ឌានៅក្នុង រាជវាំង។ បន្ទាប់ពីនោះស្ដេចហ្វាន់ស៊ីយុន ក៏បានបញ្ជូនទៅប្រទេសចិនវិញនៅរវាងឆ្នាំ២៦៨ដល់២៨៧ហើយដែលបានកត់ត្រា នៅក្នុងពង្សាវតាររាជវង្សជិងចិន។ តាមការប៉ាន់ស្មានការបញ្ជូនទូតបីលើកចុងក្រោយក្នុងឆ្នាំ២៨៥ដល់២៨៧ ទំនងជាហុចផល ដល់សន្ទុះនៃជំនួញផ្លូវសមុទ្រក្រោយ ពីប្រទេសចិនបានឯកភាពឡើងវិញ ដោយរាជវង្សជិងព្រោះព្រឹត្តិការណ៍នេះបានបំពេញ ដល់សេចក្ដីត្រូវការវត្ថុប្រណីតរបស់ពួកស្ដេចចិនជាច្រើន ។

• ភាពរុងរឿង និងការធ្លាក់ចុះ

     តាមស្ដេច ព្រះបាទ ផ្វាន់ ចេម៉ាន់ រឺ Fàn Shīmàn បានពង្រីកកងទ័ពជើងទឹករបស់អាណាចក្ររបស់ព្រះអង្គ និងបង្កើនការិយា ធិបតេយ្យរបស់នគរភ្នំ ដោយបង្កើតនូវទម្រង់ដូចសក្ដិភូមិដែលបន្សល់ទំនៀមទម្លាប់ និងអត្តសញ្ញាណតាមតំបន់ដែលនៅដដែល ភាគច្រើន ជាពិសេសក្នុងការឈានមុខបន្ថែមជាច្រើនទៀតរបស់អាណាចក្រនេះ ។ ព្រះបាទ ផ្វាន់ ចេម៉ាន់ រឺ Fàn Shīmàn និងអ្នក បន្តរាជ្យពីព្រះអង្គក៏បានបញ្ជូនពួកឯកអគ្គរាជទូតទៅកាន់ចិន និងឥណ្ឌាដើម្បីធ្វើពាណិជ្ជកម្មជាទៀងទាត់តាមសមុទ្រ ។ នគរនេះ ទំនងប្រហែលជាបានពន្លឿនទៅមុខដោយដំណាក់កាល នៃឥណ្ឌូបនីយកម្មនៃអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ។ នគរជាច្រើនក្រោយមកទៀតនៃ អាស៊ីអាគ្នេយ៍បានប្រណាំងប្រជែង តាមរាជវាំងហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំ ។ ពួកអ្នកភ្នំបានបង្កើតឡើងនូវប្រព័ន្ធពាណិជ្ជវិស័យនិយម និង ពាណិជ្ជកម្មផ្ដាច់មុខដ៏ខ្លាំងក្លា ដែលបានក្លាយជាគំរូមួយសំរាប់អាណាចក្រជាច្រើននៅក្នុងតំបន់។

  ស្ដេចហ្វានស៊ីយុនបានសោយរាជ្យដល់ឆ្នាំ២៨៩។ពីនេះតទៅសតវត្សទី៤គ្មានឯកសារណានិយាយពីអាណាចក្រភ្នំសោះ។ពង្សាវ តាររាជវង្សជិង និងលាងបាននិយាយថានៅឆ្នាំ ៣៥៧ ស្ដេចនគរភ្នំឈ្មោះ ធៀនឈូ ឆានតាន បានលើកសួយ ដំរីផ្សាំង ទៅថ្វាយ ស្ដេច ចិន។ ធៀនឈូ គឺជាឈ្មោះដែលចិនហៅប្រទេសឥណ្ឌា។ ដូច្នេះពាក្យថាធៀនឈូ ឆានតាននេះមានន័យថាឥណ្ឌាឈ្មោះ ឆានតាន ។ បើតាមលោកឡឺវី (S.Levi) ឆានតានគឺជាពាក្យកត់សូរសំលេងchandan ដែលមានឋានន្តរនាមរបស់ឥណ្ឌូ-ស៊ីថ ជា ពិសេសរបស់រាជវង្សកុសាណៈ។ គួរគប្បីបញ្ជាក់ថាពួកកុសាណៈនេះបានលើកទ័ពទៅវាយប្រទេសឥណ្ឌា ហើយត្រួតត្រាតំបន់ ទន្លេគង្គា យ៉ាងហោចរហូតដល់ក្រុងពារាណសី។ នៅគ.ស.៣៥៧ប្រទេសឥណ្ឌាត្រូវធ្លាក់ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់រាជ វង្សគុប្តដឹក នាំដោយព្រះចៅសមុទ្រគុប្ត ។ ដូច្នេះពួកស៊ីថក៏ត្រូវបានកម្ចាត់ ។ ដូច្នេះហើយបានជាពួកកុសាណៈបានភៀសខ្លួនមកសុវណ្ណភូមិ ហើយជាពិសេសបានមកដល់នគរភ្នំដូចជាករណីរបស់ព្រះបាទ ធៀនឈូ ឆានតាននេះឯង។ អ្នកសិក្សាយល់ថាប្រហែលជាស្ដេច អង្គ នេះហើយដែលនាំមកនូវសិល្បៈចម្លាក់ដូចជាអាវផាយរបស់ព្រះសូរ្យនិងម្កុដរាងបំពង់របស់ព្រះវិស្ណុ។ ការបញ្ចេញបែបនេះគឺ ដោយសារការរកឃើញរបស់ ខ្លះនៅរមណីយដ្ឋានអូរកែវ ហើយដែលបង្ហាញពីទំនាក់ទំនងនគរភ្នំនិងពិភពអ៊ីរ៉ង់ ដូចជាដុំ ថ្មឆ្លាក់ រូបពិធីបួងសួងចំពោះព្រះអគ្គី និងពេជ្រមានរូបស្ដេចនៃរាជវង្សសាស្សានីដ (Sassanide) ។ចំពោះរជ្ជកាលស្ដេច ធៀនឈូ ឆានតាន នេះព្រឹត្តិការណ៍ដែលគេដឹងច្បាស់មានតែមួយគត់ គឺការលើកសួយទៅថ្វាយ ស្ដេចចិននៅឆ្នាំ៣៥៧ ។ ក្រោយពីនោះអ្នកប្រវត្តិ សាស្ត្រគឺជួបប្រទះនឹងកង្វះឯកសារម្ដងទៀតព៌តមាន ដែលទាក់ទងនឹងនគរភ្នំគេអាចដឹងចាប់ពីចុងសតវត្សទី៤ប៉ុណ្ណោះ ។

    នៅពាក់កណ្ដាលទី១នៃសតវត្សទី៥ គេឃើញមានការផ្សព្វផ្សាយអរិយធ៌មឥណ្ឌាមានសន្ទុះយ៉ាងខ្លាំង នៅតំបន់សុវណ្ណភូមិ។ អ្នកប្រវត្តិវិទូខិតខំស្វែងរកតើអ្វីទៅជាមូលហេតុ ។ តាមគេប៉ាន់ស្មានមើលមកពីការវាយលុករបស់ព្រះបាទសមុទ្រគុប្ត(៣៣៥- ៣៧៥) នៅឥណ្ឌាខាងត្បូង ប្រហែលជាបណ្ដាលឲមានជនភៀសខ្លួនមកកាន់បូព៌ាប្រទេស។ រួចហើយលោកឡឺវី ថាប្រហែលជា ការវាយលុករបស់ស្ដេចនេះហើយនៅតំបន់ទន្លេគង្គានេះ ទើបបណ្ដាលឲមានជនជាតិស៊ីថម្នាក់មកសោយរាជ្យនៅ អាណាចក្រ ភ្នំនៅឆ្នាំ៣៥៧។ នេះគឺជាជំហានដំបូងនៃចលនាទូលំទូលាយនៃលំហូរនៃអរិយធ៌មឥណ្ឌា មកលើតំបន់ដែលរងឥទ្ធិពលនៃអរិយ ធ៌មឥណ្ឌាស្រាប់ទៅហើយពីសំណាក់ពួកស្ដេច ព្រាហ្មណ៍និងពួកបញ្ញវន្តចាប់ពីកណ្ដាលស.វ.ទី៤ដល់កណ្ដាលនៃសតវត្សទី៥។ គឺនៅក្នុងពេលជាមួយគ្នានេះហើយ ដែលអាណាចក្រភ្នំទទួលនូវសន្ទុះថ្មីនៃការផ្សាយអរិយធ៌មឥណ្ឌា។ រាជពង្សាវតារ ចិនបាន កត់ទុកថាក្នុងចំណោមស្ដេចសោយរាជ្យបន្តបន្ទាប់ ពីធៀនឈូ ឆានតាន គឺមានស្ដេចម្នាក់មានឈ្មោះថាគាវឆេនយូ (កៅណ្ឌិន្យ)ជាព្រាហ្មណ៍មានដើមកំណើតនៅប្រទេសឥណ្ឌា ។ គេដំណាលថាមានសំលេងអាថ៌កំបាំងមួយ បានបញ្ជាឲ្យព្រាហ្មណ៍ នេះទៅ សោយរាជ្យនៅនគរភ្នំ ។ កៅណ្ឌិន្យមានសេចក្ដីត្រេកអរខ្លាំងណាស់ហើយក៏បានធ្វើដំណើរទៅស្រុកប៉ានប៉ាន នៅខាងត្បូង។ អ្នក ស្រុកនគរភ្នំមានសេចក្ដីត្រេកអរណាស់បាននាំគ្នាទៅជួប ហើយបានលើកលោកឲឡើងសោយរាជ្យ។ ស្ដេចអង្គនេះបានរៀបចំ ក្បួនច្បាប់តាមបែបឥណ្ឌា ។ ក្នុងចំណោមស្ដេចសោយរាជ្យក្រោយមកទៀត ដូចជាមានឈ្មោះស្ដេចមួយអង្គឆេលីតោប៉ាម៉ោ (ស្រីឥន្ទ្រវរ្ម័ន រឺ ស្រេស្ឋវរ្ម័ន) បាននាំសួយនិងដង្វាយទៅថ្វាយស្ដេចក្រុងចិនជាច្រើនលើកគឺនៅឆ្នាំ៤៣៤-៤៣៥និង៤៣៨។  គឺ ស្ដេចអង្គនេះហើយដែលចង់រក្សាចំណងមិត្តភាពជាមួយចិន ហើយបានប្រកែកមិនចូលរួមជាមួយចាម្ប៉ាដើម្បីដណ្ដើមយកខេត្ត តុងកឹងរបស់ចិន។ តាមពង្សាវតារជិងខាងត្បូងនិយាយថាប្រហែល១០ក្រោយកាលកំណត់៤៣១-៤៣២ ក៏មានស្ដេចសោយរាជ្យ បន្តនៅអាណាចក្រភ្នំដែរ ដែលស្ដេចអង្គនោះព្រះនាមថា ចោយ៉ាប៉ាម៉ោ(ជ័យវរ្ម័ន)ដែលមាននាមត្រកូលគាវឆេនយូបានសេចក្ដី ថាជាស្ដេក្នុងរាជវង្សកៅណ្ឌិន្យដែរ ។ តាមលោកប៉េ.ប៉េលីអុត (P.Pelliot) គឺស្ដេចអង្គនេះបានបញ្ជូនឈ្មួញទៅគ័ងតុងប្រទេសចិន ហើយពេលពួកឈ្មួញនេះត្រឡប់មកវិញត្រូវខ្យល់បក់ទៅទើរលើប្រទេសលីនយីដែលមានព្រះសង្ឃឥណ្ឌាមួយអង្គព្រះនាមថានាគ សេន ដែលបានធ្វើដំណើរទៅជាមួយដែរ ។ ព្រះភិក្ខុអង្គនេះបាននិមន្តមកអាណាចក្រភ្នំតាមផ្លូវកាត់ នៅឆ្នាំ៤៨៤ ត្រូវព្រះបាទជ័យ វរ្ម័នបានចាត់ឲនាំដង្វាយទៅព្រះចៅក្រុងចិន និងស្នើសុំទ័ពជំនួយមកបង្ក្រាបមន្ត្រីម្នាក់(រឺបុត្រ)ដែលបានជ្រែករាជ្យនៅចាម្ប៉ា។ប៉ុន្តែ ស្ដេចក្រុងចិនមិនយល់ព្រមតាមសំណុំពរហើយដើម្បីថែរក្សចំណងមិត្តភាពទ្រង់បានថ្វាយត្រឡប់មកវិញនូវ សំពត់ព្រែដែលមាន ព៌ណប្លែកប៉ុណ្ណោះ ។ ក្នុងរាជ្យស្ដេចអង្គនេះហើយដែលព្រះសង្ឃពីរអង្គអាណាចក្រភ្នំ បានទៅបកប្រែគម្ពីរនៅប្រទេសចិនគឺសង្ឃ បាលនិងមន្ត្រសេន។នៅគ្រឹស្តសករាជ៥០៣ព្រះអង្គបានចាត់ឲយករូបព្រះពុទ្ធដែលធ្វើពីផ្កាថ្មនិងវត្ថុផ្សេងៗទៅថ្វាយស្ដេចក្រុងចិន។ដោយសារសេចក្ដីរាប់អានពីសំណាក់ស្ដេចចិន គេអាចចាត់ទុកថារជ្ជកាលរបស់ព្រះបាទកៅណ្ឌិន្យជ័យវរ្ម័នជា រជ្ជកាល រុងរឿង បំផុតនៃប្រវត្តិសាស្ត្រអាណាចក្រភ្នំ ។ ព្រះបាទកៅណ្ឌិន្យជ័យវរ្ម័នសុគតនៅឆ្នាំ៥១៤។ ព្រះអង្គពុំបានបន្សល់ទុកនូវសិលាចារឹកទេ។ តែព្រះអគ្គមហេសីព្រះអង្គព្រះនាមកុលប្រភាវតីនិងបុត្រព្រះនាមគុណវរ្ម័នបានបន្សល់ទុកនូវសិលាចារឹក។ ក្នុងសិលាចារឹកដំបង ដែក(ខាងត្បូងខេត្តកែវ) ព្រះនាវកុលប្រភាវតីបាននិយាយពីការកសាងអាស្រមមួយ។ សិលាចារឹកនេះមានលក្ខណៈជាវិស្ណុនិយម។ ក្នុងសិលាចារឹកវិស្ណុនិយមដូចគ្នានេះដែរ ដែលគេបានរកឃើញនៅវាលភក់បាននិយាយ ពីការកសាងទេវាល័យ សំរាប់តំកល់ព្រះ វិស្ណុបាទ។បើគេប៉ាន់ស្មានមើលទៅព្រះនាងកុលប្រភាវតីគឺជាមាតារបស់គុណវរ្ម័នដែលជាបុត្ររបស់ព្រះបាទកៅណ្ឌិន្យជ័យវរ្ម័ន ហើយទ្រង់ត្រូវបានព្រះជេដ្ឋាធ្វើគត់ ដែលមាននាមថាព្រះបាទរុទ្រវរ្ម័ននេះឯង (ជាបុត្ររបស់ស្រីស្នំម្នាក់) នៅក្នុងឆ្នាំ៥១៤ដើម្បី ដណ្ដើមរាជ្យសម្បត្តិដូច ដែលពង្សាវតាររបស់រាជវង្សលាងបានកត់ទុក ។ រុទ្រវរ្ម័នជាស្ដេចចុងក្រោយបង្អស់នៃអាណាចក្រភ្នំ។ ព្រះអង្គបានបញ្ជូនទៅប្រទេសចិនជាច្រើនដងក្នុងចន្លោះឆ្នាំ៥១៧និង៥៣៥។ រាជទូតនគរភ្នំបាននាំសួយថ្វាយស្ដេចចិននៅ ឆ្នាំ ៥៣៩ហើយបានទូលប្រាប់ទៅព្រះចៅក្រុងចិនថា នៅប្រទេសខ្លួនមានព្រះកេសមួយសសៃប្រវែង៣ម៉ែត្រ។ លុះទ្រង់ជ្រាបហើយ ព្រះចៅ លាងវូទី ទ្រង់ក៏បានចាត់ព្រះសង្ឃមួយអង្គនាមធេយុនប៉ាវ ឲ្យយកព្រះកេសនោះទៅប្រទេសចិនវិញ។ សិលាចារឹកសំស្ក្រឹត នៅ បាទី និយាយថាព្រះអង្គនៅសោយរាជ្យនៅឡើយនៅពេលដែលគេកសាងខាងពុទ្ធសាសនាដែលមានចារក្នុងឯកសារនោះ។  បើតាមពង្សាវតាររាជវង្សលាងពុទ្ធសាសនាបានរុងរឿងណាស់ឯកសារនេះនិយាយថាមានគណៈបេសកកម្មទូតចិនមួយត្រូវបាន  បញ្ជូន  មកអាណាចក្រភ្នំនៅរវាងគ.ស.៥៣៥ និង៥៤៥ដើម្បីឲអធិរាជនគរភ្នំបញ្ជូនអ្នកប្រាជ្ញនិងខាងគម្ពីរសាសនាមកចិនវិញ។ គ្រានោះមានឥណ្ឌាម្នាក់ឈ្មោះបរមាថ៌ រឺគុណរតនបានមកនគរភ្នំព្រះចៅអធិរាជក៏បញ្ជូនវរជននេះនាំយកគម្ពីរជាច្រើន ទៅកាន់ ប្រទេស ចិនវិញ នៅគ.ស.៥៤៦។គួរកត់សំគាល់ដែរថាដោយសារតែស្ដេចរុទ្រវរ្ម័នឡើងសោយរាជ្យខុសទំនងបែបនេះហើយដែល  បណ្ដាលឲ្យអាណាចក្រភ្នំមានភាពវឹកវរ រហូតដល់រលាយរលំអាណាចក្រភ្នំជាស្ថាពរនៅពាក់កណ្ដាលទី២នៃសតវត្សទី៦។គរភ្នំ បានធ្លាក់ចុះនៅសតវត្សទី៦និងត្រូវបានលេបត្របាក់ដោយចេនឡាដែលជាអ្នកដែលមិនអាចប្រកែកបានថាគឺជាពួកខ្មែរ។សិលា ចារឹកខ្មែរលើកដំបូងបានចុះកាលបរិច្ឆេទដោយខ្លីបន្ទាប់ពីការធ្លាក់ចុះនៃហ៊្វូណនរឺនគរភ្នំហើយការចុះកាលបរិច្ឆេទទាំងនោះរបស់ កាលបរិច្ឆេទ ក្រោយមកទៀតត្រូវបានប្រមូលនៅកម្ពុជាភាគខាងត្បូងនិយាយថា ពួកខ្មែរបានតាំងលំនៅរួចទៅហើយនៅឯទឹកដី កម្ពុជាភាគខាងក្រោម ។វីខខឺរីបានឲយោបល់ថា“តាមភស្តុតាងបច្ចុប្បន្នវាមិនអាចទៅរួចទេ ដោយបញ្ជាក់អះអាងថាហ៊្វូណន រឺ នគរភ្នំជាតំបន់មួយ និងពួកក្រុមត្រួតត្រាគេដែលមិនមែនជាជនជាតិខ្មែរ” ។ ហ៊្វូណនត្រូវបានចាត់ទុកថាជានគរខ្មែរទីមួយ និងជា នគរមុននៃអាណាចក្រខ្មែរ ៕